Skala pomiaru a ograniczenie wniosków

Niestety w badaniach na gruncie psychologii nadal powstają mniej lub bardziej błędne wnioski, interpretacje czy nawet wskazania praktyczne wyprowadzone w oparciu o błędnie ocenione wyniki. Skala pomiaru zjawiska, wartości, cechy czy innego przedmiotu badania jest podstawowym zabiegiem przy prowadzeniu badania. Jednak ten podstawowy zabieg ma ogromne znaczenie dla stawianych wniosków w badaniu. Zanim przejdziemy do powodów przyjrzyjmy się skalom pomiarowym.

Wyróżnić można podział skali na jakościowe i ilościowe. Do pierwszych skali zaliczymy: skalę nominalną oraz porządkową. Skale ilościowe to skala interwałowa oraz stosunkowa (zwana czasami ilorazową ze względu ma swoje właściwości).

Skala nominalna

Skala grupująca, dzieląca. Najlepszym jej przykładem jest płeć biologiczna. Przyjmuje określoną liczbę kategorii. Wszystkie obserwacje muszą trafić do jakiejś kategorii. Skala ta musi być zatem wyczerpująca. Należy stworzyć w niej tyle kategorii by opisać wszystkie obserwacje. Dla płci biologicznej da się stworzyć kategorie by zaliczyć do niej wszystkie obserwacje (kobieta vs. mężczyzna). Kategorie te muszą być rozłączne, co oznacza, że dana obserwacja może trafić do jednej i tylko jednej kategorii. Muszą one być różne. Oprócz określenia częstości, na tej skali pomiaru nie można wykonywać żadnych innych analiz. Nie możemy powiedzieć, że dana kategoria jest wyższa, lepsza niż inna. Każdy zawodnik na meczu ma swój numer. Numeracja na koszulkach będzie zatem skalą nominalną (każdy ma swój numer – wyczerpująca, i nie ma dwóch takich samych numerów w drużynie – rozłączna). Numery na koszulkach nie oznaczają, że zawodnik z numerem 10 jest lepszy od zawodnika z numerem 5 (tym bardziej nie powiemy, że jest dwa razy lepszy).

Skala porządkowa

Zawiera wszystkie właściwości skali nominalnej, lecz dodatkowo potrafi uporządkować obserwacje. Częstym błędem jest nazywanie wykształcenia skalą nominalną. Wykształcenie i jego wartości (podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe itp.) można uszeregować tak, by ich kolejne rangi (wartości) były wyższe. Generał ma wyższa rangę niż kapral, a ten ma wyższą od szeregowego. Tak, stopnie wojskowe będą skalą porządkową. Oprócz zatem uszeregowania, pogrupowania obserwacji (co potrafi także skala nominalna) skala porządkowa pozwala ustawić je w szeregu. Potrafi ocenić, która wartość będzie wyższa. Nie możemy jednak na tej skali wykazać, że „odległość” między wykształceniem wyższym a średnim jest taka sama jak między podstawowym a zawodowym. Nie da się ocenić na tej skali o ile generał jest wyższym stopniem od kaprala. Skala ta pokazuje różnice ale nie potrafi ich ocenić.

Skala interwałowa

Jak poprzednio, skala ta posiada właściwości porządkowej. Potrafi w sposób rozłączny uszeregować (jak skala nominalna), potrafi rangować wyniki zgodnie z jej wielkością (tak jak skala porzadkowa). Ale dodatkowo, skala interwałowa, potrafi wskazać różnice między obserwacjami w taki sposób, że różnica między jej sąsiadującymi wartościami jest zawsze taka sama. Najlepszym przykładem tej skali jest skala Celsjusza. Różnica między 21 i 11 stopniem wynosi tyle samo jak między 45 i 35 stopniami. Uszeregowanie, rangowane wartości dodatkowo są ułożone tak by odległości między sąsiadami były takie same. Jedynym kłopotem tej skali to brak możliwości orzekania o stosunkach między pomiarami. Częste pytanie czy, przy 30 stopniach Celsjusza możemy powiedzieć, że jest dwa razy cieplej niż przy 15 stopniach? Odpowiedź brzmi nie, nie możemy. Powodem jest wartość zero. Na tej skali jest to jakiś punkt arbitralny, nie oznacza on braku wartości (0 stopni Celsjusza to temperatura zamarzania wody i nie oznacza braku ciepła).

Teraz powinno się pojawić najważniejsze pytanie: czy wartość „zero” w teście pamięci oznacza, brak pamięci? Czy wartość „zero” w skali ilorazu inteligencji oznacza brak inteligencji? Czy wartość „zero” dla skali otwartości na doświadczenie z modelu Wielkiej Piątki oznacza całkowity brak nowych doświadczeń? Czy osoba osiągająca w post teście 50 punktów skali motoryki małej, właśnie zdobyła dwa razy więcej niż w pre teście, gdzie miała punktów 25?

Skala stosunkowa (ilorazowa)

Skala ta posiada wszystkie aspekty skali interwałowej, lecz dodatkowo posiada zero absolutne. Przykładem niech będzie skala oceny temperatury Kelvina. W tej skali zero to zero absolutne. Jeżeli w pomiarach osiągnie się poziom zera oznacza na brak ciepła (ruch w materii zamiera). W tej skali można powiedzieć, że wartość 100 Kelvinów jest 2 razy większa niż 50 Kelvinów, bo oznacza 2 razy więcej ciepła. Na tej skali (ilorazowej) można wnioskować o stosunkach między pomiarami. Ile narzędzi pomiaru w psychologii pozwala na takie wnioski? Ile narzędzi posiada zero absolutne, gdzie zero oznacza całkowity brak danej cechy.

Ograniczenia

Jak można wywnioskować, mało narzędzi pomiarowych (i konstruktów teoretycznych tych pojęć) zakłada możliwość występowania zera absolutnego. Nie można przypuszczać, że osiągnięcie zero punktów dla skali ekstrawersji będzie oznaczało całkowitą izolację, brak kontaktu z ludźmi i maksymalną niechęć do podejmowania kontaktów społecznych. Nie może to jednak być wnioskiem o braku przydatności takich narzędzi. Większość standaryzowanych narzędzi jest bardzo dobra w obrębie swojego przedmiotu i celu badania. Jednak to od badacza zależy jakie postawi wnioski.

Mężczyźni są dwa razy bardziej ugodowi niż kobiety będzie – mając na uwadze skale pomiaru – tragicznie błędnym wnioskiem, nawet jeżeli przeciętnie mężczyźni osiągnęli wynik 20 a kobiety 10. Klasa 2B (mają średnio 4 z testu) nie jest  dwa razy lepsza niż 2A (średni wynik = 2). Oczywiście wskazanie, gdzie wynik jest wyższy i o ile (jeżeli interwały są równe, czyli skala jest przynajmniej interwałowa) jest uzasadnione.

Stawiane w pracy wnioski muszę być uzasadnione nie tylko wynikiem zawiłej i rozbudowanej analizy statystycznej, ale także (a może przede wszystkim) logicznym myśleniem, które dla wielu badaczy wydaje się być mniej ważne, niż tak poszukiwany wynik p < 0,05.