Badanie to nie tylko eksperyment

W idealnym świecie badaczy istnieje możliwość przeprowadzenia eksperymentów związanych z każdym elementem życia psychicznego czy społecznego. Nie jest to jednak zawsze możliwe. Napotkamy na swojej drodze do modelu eksperymentalnego takie trudności jak: brak możliwości manipulacji zmienną niezależną, brak możliwości randomizacji czy powtórzonego pomiaru. Ze względów etycznych nie można badać funkcjonowania obszarów mózgu, następnie w grupie eksperymentalnej uszkodzić te obszary dokonując np. hemisferoktomii i ocenić w drugim pomiarze funkcjonowanie tych obszarów. Nie możemy wywołać traumy by ocenić jej wpływ na zasoby pamięci długotrwałej. Nadal jednak możemy badać te aspekty życia wykorzystując inne modele badań.

Każdy model ma swoje wady i zalety, każdy pozwala na inny stopień generalizacji i rodzaju wniosków. I mimo, że eksperyment w nauce jest tym do czego powinno się dążyć, to nigdy nie będzie on najczęściej wybieranym modelem badania, a o powodach tego szerzej można zobaczyć tutaj, gdzie przedstawiono model eksperymentalny E. Niżej opisano modele badań wykorzystywanych w naukach społecznych. Czym różni się quasi-eksperyment od model eksperymentalnego? Dlaczego model korelacyjny kryje w sobie więcej niż tylko analizę związku? Czym są modele ex post facto i co to jest model in situ.

Model quasi-eksperymentalny qE

Bardzo bliski (co sugerują nazwa) do modelu eksperymentalnego. Wymaga także kontroli i manipulacji zmiennymi. Różni się jednak brakiem randomizacji. W modelu tym badacz nie potrafi zupełnie losowo pogrupować badanych do grupy kontrolnych i eksperymentalnych. Będzie to pseudorandomizacja. Przykładem takiej sytuacji jest np. płeć badanych. Kiedy stanowi ona warunki badania nie mamy możliwości podzielić badanych w sposób losowy na kobiety i mężczyzn. Pozostałe elementy modelu E mają swoje zastosowanie. Dalej badacz kontroluje i manipuluje zmiennymi. Dokonuje ich pomiarów, lecz skazany jest na pseudrandomizacje.

Model quasi-eksperymentalny qE jak inne pozostałe jest wartościowym źródłem wniosków przy znajomości jego możliwości generalizacji. Jest znacznie częściej wykorzystywany niż model E. Ograniczona przed brak randomizacji trafność wewnętrzna oraz częściowe kłopoty z kontrolą nie dają szansy na ujęcie „czystego” wpływu czy ujęcia zmiennych w rozumowaniu przyczynowo skutkowym. Mniejsza trafność wewnętrzna, większa podatność na czynniki zakłócające to główne tego powodu oraz największe z wad tego modelu. Jako zalety wskazać trzeba znacznie łatwiejszy w planowaniu przebieg badania niż eksperyment. Wyniki takich badań nadal można generalizować znacznie szerzej niż opisany niżej model epf.

Model korelacyjny

Nie zawsze w pacy interesuje nas wpływ i związek przyczynowo skutkowy. Nie zawsze na gruncie teorii da się nawet wyróżnić co jest „jajkiem” a co „kurą”, czyli co jest pierwsze podczas oddziaływania. Czy to, że ktoś dużo czyta sprawia, że jest inteligentny czy to, że jest inteligentny sprawia, że często sięga po książki? Dla takich dylematów, które dla psychologii społecznej nie są nowością istnieje model korelacyjny.

Model ten pozwala na ukazanie związków i relacji między zmiennymi w badaniu. Oceniamy współzmienność zmiennych, najczęściej za pomocą współczynników korelacji. Podejście korelacyjne to cenne źródło informacji. Pamiętać trzeba o jego ograniczeniach i możliwościach. Model ten pozwala na ukazanie związku, jego siły czy kierunku. Pozwala także na predykcje i wyjaśnianie (chociaż tutaj niezbędna dla pełnego zrozumienia może okazać się regresja). Jednak nawet przekształcenie współczynnika korelacji na współczynnik determinacji pozwala na określenie na ile jedna zmienna wyjaśnia zróżnicowanie drugiej. W modelu możemy wnioskować, przewidywać na podstawie wartości jednej zmiennej o możliwych wynikach drugiej, ani możemy mówić nic o przyczynie. Słowo WPŁYW NIE MOŻE opisywać wyników tego modelu. Korelacja to zdecydowanie za mało by mówić o wpływie. Rozumowanie w kategoriach przyczyny i skutku także nie może mieć tutaj miejsca. Korelacja dotyczy tylko teraźniejszości. Pozwala pomóc  zrozumieniu zagadnienia ale nie daje dużych szans na przypuszczenia zmian wyników w przyszłości. Brak manipulacji, randomizacji i słaba kontrola przy jednoczesnym tendencyjnym wyborze badanych może znacznie ograniczać generalizację wniosków. Czy wynik, że w grupie 50 lekarzy wybranych celowo do badania widać związek, może być przesłanką by mówić o całej populacji lekarzy w kraju? W tym miejscu przy próbie generalizacji należy być bardzo ostrożnym.

Nie oznacza to jednak, że model ten jest bez wartości naukowej. Czasami to jedyny możliwy do wykorzystania model, lecz najważniejsze jest to by znać jego ograniczenia.

Blisko tych modeli korelacyjnych pojawiają się pytania o moderacje i mediacje zmiennych. Mediacja, czyli pośredniczenie w związku między zmiennymi oraz moderacja, czyli generowanie różnic w takim związku zmiennych zostały opisane szerzej tutaj.

Model ex post facto EPF

Najczęściej wykorzystywany model, choć nie zawsze świadomie. Kiedy nie możemy dokonać randomizacji badanych do grup, a nadal chcemy te grupy porównać to właśnie ten model będzie najbardziej odpowiedni. Badacz nie może na zasadach randomizacji podzielić badanych na grupy kobiet i mężczyzn. Chcąc je porównać wykorzysta podział badanych najprawdopodobniej zaproponowany przez biologię. W modelu tym nie dokonujemy manipulacji a kontrola jest praktycznie ograniczona do minimum.

Nadal jednak musimy pamiętać o pomiarze zmiennej zależnej, jak i pozostałych zmiennych ważnych dla badania. W modelu tym badacz stara się wskazać jakie zmienne niezależne generują zmienność dla wybranych zmiennych zależnych. Ma do dyspozycji dwie odmiany modelu eksploracyjną i konfirmacyjną. Obie jednak dotyczą przeszłości i są próbą odkrycia/potwierdzenia, że konkretne warunki czy zmienne działające wcześniej wygenerować mogły zmienność zmiennej zależnej jaką widzimy dzisiaj w pomiarze.

Eksploracyjny

Badacz ocenia, że zmienna zależna wykazuje pewne zróżnicowanie. Stara się ustalić jakie zmienne zadziałały w przeszłości, by teraz różnicować poziom zmiennej zależnej. W odmianie eksploracyjnej nie trzeba stawiać hipotez. Stawiając pytania: jakie zmienne różnicują poziom zmiennej zależnej, czasami bez przeprowadzenia analiz nie możemy tego ocenić. Pozostawiamy więc pytanie bez odpowiedzi (hipotezy). Przewagę stanowią pytania badawcze typu „Jak”, „Które”.

Konfirmacyjny

Bardzo podobna odmiana do eksploracyjnej, jednak budowana na podstawie wiedzy (teorii, poprzednich badań czy innych ważnych przesłanek). Badacz zakłada, że w grupie mężczyzn wynik będzie wyższy niż w grupie kobiet dla zmiennej zależnej. Zidentyfikował już zmienną i teraz jedynie chce potwierdzić, że to właśnie płeć w określony sposób różnicuje wartości zmiennej zależnej. Na postawione pytania trzeba zbudować hipotezy i wskazać jakiego rodzaju zależność chcemy potwierdzić. Przewagę stanowią pytania badawcze typu „Czy”

W modelach tych nie można manipulować zmiennymi (wiele z nich zadziałało już w przeszłości). Dokonujemy jedynie pomiaru. Model ten jest także ograniczony poprzez celowy dobór osób do grup. Nie mając możliwości randomizacji ani manipulacji, pozostaje nam pomiar i kontrola, która także powinna być na jak najwyższym poziomie. Dla tego typu modelu nie mamy problemów natury etycznej. Poszukując grup klinicznych związanych np. z depresją badanie możemy przeprowadzić w klinikach zamiast starać się poprzez manipulacje warunkami wywołać u nich ten stan. Chcąc ocenić zdolności pacjentów po przebytej śpiączce możemy poszukać takich badanych w szpitalu zamiast wywoływać u nich śpiączkę farmakologicznie. Wskazać także trzeba, że modele EPF pokazać mogą pewne różnicę i ocenę ich ważności, jednak pamiętać trzeba o małej kontroli.

Model in situ inaczej model w naturalnym położeniu jest niejako tym samym co modele EPF. Wielu badaczy zauważa słusznie, że modele badań takich jak EPF czy in sito nie mają swojej jednej uniwersalnej nazwy. In situ to sytuacja badania, gdzie nie mamy możliwości manipulowania zmiennej z powodów etycznych, czasowych, finansowych i innych. Nie mamy możliwości manipulować wykształceniem. Nie możemy grupie dzieci nakazać, by 30% z nich zdobyło wykształcenie podstawowe 30% średnie a 30% wyższe. Model in sito tak jak model EPF starają się ocenić zróżnicowanie zmiennej zależnej na podstawie wartości zmiennej niezależnej, na której poziom nie mają żadnego wpływu.

Modele te nie mogą prowadzić do wniosków przyczyno skutkowych. Nie można zapisać, że wykształcenie wpływa na poziom inteligencji jeżeli jedyne co zrobiliśmy w badaniu, to sprawdziliśmy różnice w poziomie inteligencji między badanymi o różnym poziomie wykształcenia. Możemy mówić o różnicach, ich kształcie i wielkości. O sile efektu oddziaływania zmiennych, ale NIE O WPŁYWIE. Na to pozwala jedynie eksperyment. Badania typu EPF to także konieczność celowego doboru grup do porównania.

Podsumowanie

Nie ma wśród nich lepszego i gorszego modelu badań. Każdy dostosowany do celu i przedmiotu badania sprawi, że badanie będzie równie wartościowe. Jednak każdy z nich generuje ograniczenie wniosków o czym warto wiedzieć by uniknąć błędnych stwierdzeń, że ilość przeczytanych książek wpływa na poziom inteligencji.